Gwara lasowiacka, zwana również gwarą lasowską, jest regionalną gwarą używaną przez grupę etniczną Lasowiaków, zamieszkującą centralną część Kotliny Sandomierskiej, w widłach Wisły i Sanu.
Klasyfikacja dialektologiczna:
* Należy do dialektu małopolskiego, ale wykazuje również cechy przejściowe, zwłaszcza z dialektem mazowieckim, ze względu na swoje położenie na pograniczu różnych wpływów.
* Wewnątrz gwary lasowiackiej wyróżnia się kilka silnie zróżnicowanych podzespołów gwarowych.
Najważniejsze cechy fonetyczne gwary lasowiackiej.
* Mazurzenie:
Spółgłoski dziąsłowe sz, ż, cz, dż wymawiane są jako przedniojęzykowo-zębowe s, z, c, dz (np. koszula – kosula, beczka – becka, drożdże – drozdze).
Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych cech tego dialektu, występująca niemal na całym obszarze lasowiackim.
* Labializacja:
Pojawia się element wargowy przed nagłosowymi samogłoskami o, u (np. łon łumar – on umarł, łokianko – okienko).
* A pochylone: Dawne długie a jest realizowane jako dźwięk między a a o (np. zło – zła, łoktoby – oktawy, prowda – prawda).
* Samogłoski nosowe: Często ulegają zanikowi lub zmianie barwy (np. nieso, jedzo, gaś – gęś, cansty – częsty). Może występować całkowity zanik rezonansu nosowego (piekne), rozłożona wymowa (miondlyca), przejście ę w an (kolandy) lub en (zacerpnena), a o nosowego w oł (takoł) lub un (gorunc).
* Twarde ł: Występuje wymowa twardego ł (np. robily, przędly, lypa, lyst).
* Wymowa zbitek spółgłoskowych: Grupy trz, strz, drz często upraszczają się do cz, szcz, dż (np. trzeba – czeba, drzewo – dżewo).
Cechy gramatyczne:
* Ujednolicenie rodzaju niemęskoosobowego:
Brak rozróżnienia na męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej czasowników (np. chłopy kosiły, składały snopki, młóciły, baby posły).
* Narzędnik liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich na -om (np. ze swojom kobitom, kijonkom).
* Narzędnik liczby mnogiej rzeczowników na -amy (np. ze swojamy babamy). Jest to cecha łącząca z dialektem mazowieckim.
* Formy czasowników w 1. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego i przeszłego z końcówką -wa/-śwa obok -my/-śmy (np. gotujemy – gotujewa, szliśmy – śliśwa).
* Częsty brak form męskoosobowych (np. ci dobrzy chłopi robili → te dobre chłopy robiły).
Cechy leksykalne i słowotwórcze:
* Wiele wyrazów wspólnych z innymi gwarami małopolskimi.
* Charakterystyczne przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok (np. tam – tamok, jakiś – jakisik, gdzieś – gdziesik, coś – cosik).
* Liczne zdrobnienia rzeczowników, przymiotników i przysłówków (np. drewno – drewienko, miska – misecka, cienki – cieniuśki, bardzo – bardzeńko, blisko – bliziejko, dawno – dawnieńko, delikatnie – delikatnieńko).
* Przysłówki z przyrostkiem -eńko, odpowiadające ogólnopolskim formacjom z formantem -utki (np. bardzo – bardzeńko, blisko – bliziejko, ciepło – ciepleńko).
Współczesność gwary lasowiackiej:
Gwara lasowiacka, podobnie jak wiele innych gwar regionalnych w Polsce, jest w zaniku, wypierana przez język ogólnopolski. Jednakże podejmowane są inicjatywy mające na celu ożywienie zainteresowania tą gwarą i zachowanie jej dziedzictwa kulturowego, czego przykładem może być tłumaczenie “Królowej Śniegu” na gwarę lasowiacką. Gwara ta jest również obecna w lokalnej twórczości ludowej, pieśniach i opowieściach, stanowiąc ważny element tożsamości regionalnej Lasowiaków.
